Yas: Kayıp, Süreç ve Anlam

Kayıp, hayatımızın kaçınılmaz bir parçasıdır. Yas, kayıp karşısında gösterilen normal ve uyumlu tepkiler olarak kabul edilmektedir (Winokuer & Harris, 2016).

Yas, yalnızca bir insanın ölümüyle sınırlı değildir. Bazen hiç sahip olunamamış yaşantılar, gerçekleşmemiş umutlar ve beklentiler; bazen de bir ilişkinin bitimi, ayrılıklar, evcil hayvan kaybı, ait hissedilen bir yerden taşınmak, işini kaybetmek ya da boşanmak gibi durumlar da yas sürecini başlatabilir. Her birey kadar her yas, yasın tutulma şekli ve süreci de kendine özgü ve biriciktir. Literatürde ayrıca “tanınmayan yas” (disenfranchised grief), “maskelenmiş”, “gecikmiş”, “çarpıtılmış”, “kronik”, “komplike” ve “öncül” yas gibi çeşitli yas türlerinden de söz edilmektedir.

Kuramsal Yaklaşımlar

Bowlby ve Bağlanma Kuramı:Bağlanma teorisiyle tanınan Bowlby’ye göre yas, önemli birinin kaybına karşı verilen tepki olarak tanımlanmıştır. Tıpkı bir bebeğin bakım vereninden ayrıldığında gösterdiği huzursuzluk gibi, yetişkin birey de kayıp karşısında benzer duygusal tepkiler gösterebilir (Bowlby, 1960).

Kübler-Ross ve Kessler’in Yedi Aşamalı Yas Süreci:Yasla ilgili bir diğer kuram, Kübler-Ross’un yasa ait beş aşamasından yola çıkarak David Kessler tarafından ortaya atılmış yedi aşamalı süreçtir. Bunlar sırasıyla; şok, inkâr, öfke, pazarlık, depresyon, kabullenme ve anlam bulma aşamaları olarak ifade edilir (Kessler & Kübler-Ross, 2005).

Ancak başta da belirtildiği gibi, yas süreci herkes tarafından doğrusal bir sıralamayla yaşanmak zorunda değildir. Bu süreç kişiden kişiye değişebildiği gibi, toplumdan ve kültürden kültüre de farklılık gösterebilir. Özellikle ölüm sonrası yapılan ritüeller ve matem tutma biçimleriyle bu farklılık somut şekilde gözlemlenebilir.

Freud’un “Yas ve Melankoli”si:Freud, “Yas ve Melankoli” başlıklı makalesinde yas ve patolojik olan melankoli arasında ayrım yapar. Melankolide, yastan farklı olarak bireyin özsaygısında bir düşüş yaşandığını ve bireyde, kayıp nesne harici dış dünyaya karşı ilgi kaybı olduğunu belirtir. “Yeni bir sevgi nesnesi edinme kapasitesinde kayıp, ölenle bağlantılı olmayan her etken çabadan vazgeçiş” durumu söz konusudur (Freud, 1917).

DSM-5-TR ve Uzamış Yas Bozukluğu

Mart 2022’de, zihinsel bozuklukları tanımlayan ve sınıflandıran Amerikan Psikiyatri Birliği'nin (APA) bir yayını olan DSM-5-TR ile “Uzamış Yas Bozukluğu” (Prolonged Grief Disorder) kavramı psikoloji ve psikiyatri literatürüne girmiştir. Freud’un “Yas ve Melankoli” makalesinde bahsettiği patolojik yas ve melankoli kavramları, günümüzdeki “uzamış yas bozukluğu” ve “komplike yas” gibi klinik kategorilerin temellerini oluşturmuştur denebilir.

Uzamış yas bozukluğu tanısı için, yakın bir kişinin kaybının ardından yetişkinlerde en az 12 ay (çocuklarda 6 ay) geçmiş olmasına rağmen bireyin kayba ilişkin yoğun özlem ve acı duyması ve işlevselliğinin belirgin biçimde bozulmuş olması gerekmektedir. Eşlik eden yoğun yalnızlık veya kopukluk hissi, ölümün gerçekliğini kabullenmede güçlük, kendilik duygusunda bozulma ve duygusal uyuşukluk gözlenebilen semptomlardan bazılarıdır (APA, 2022).

Yas Sürecinde Destekleyici Yöntemler

Kayıp ve yasla başa çıkarken hem profesyonel hem de kişisel destek kaynaklarından yararlanmak süreci kolaylaştırabilir:

• Destekleyici psikoterapi; bir uzmandan yardım almak

• Yas danışmanlığı veya yas destek programlarına katılmak

• Gerektiğinde psikiyatriye başvurarak ilaç tedavisi almak

• Sosyal çevreden destek görmek

• Bibliyoterapiden yararlanmak

Kitap Önerisi:Zor Zamanlarda Ruhsal Dayanıklılık: Travmalar, Kayıplar ve Daha Fazlası (Psikonet Yayınları)

Stajyer Psikolog Meryem Şahin